Erkin QƏDİRLİ - BİZ NƏ VAXTDAN TÜRK OLDUQ?
Yanvar 08
09:24
2016
Millətçilik anlayışımla bağlı aydınlatma söz vermişdim. Buyurun, oxuya bilərsiniz.
1. Millətçilik etnik qavramdırmı?
Mənim üçün deyil. Mən etnik qavramları siyasətə daşıyanlardan deyiləm. Bununla belə, millətçiliyin, şübhəsiz ki, bir etnik kökə bağlı kulturoloji çərçivələri olur. Tamamən əlaqəsiz (dil, din, adət-ənənə, birgəyaşayış və s. bağları olmayan) xalqların ortaq millət formalaşdırması mümkün deyil.
Müstəmləkəçilik çağında Avropa'dan hər iki Amerika qitəsinə köçmüş və sonradan Afrika'dan kölə şəklində oralara köçürülmüş qrupların çeşidli Amerikan dövlətləri yaratması faktı, söz etdiyim çərçivələr məsələsində istisna sayıla bilməz. Çünki həmin qruplar oraya xalq kimi deyil, mühacir, macaraçı, sahibkar, dindar, hərbçi, cinayətkar, qaçqın və s. halında getmiş, orada gəlmə olduğunu anlamış, bu anlayışla barışmış və bunun nəticəsində hər şeyi, belə demək olarsa, sıfırdan başlamışlar.
Çeşidli coğrafi (məsələn, Yaponiya) və ya siyasi (məsələn, Ermənistan) səbəblərdən tək-köklü (monoetnik) toplumlara çevrilmiş ölkələrin təcrübələri də bizim üçün örnək ola bilməz. Biz, nə Yaponiya kimi ada, nə də Ermənistan kimi ziyada ola bilməyəcəyik. Biz, çoxköklü (polietnik) toplumuq. Bu halımıza bəzək-düzək verməyin tərəfdarı deyiləm. Bir gerçəklik kimi baxıram buna.
Çoxköklü toplumda etnik millətçilik çox təhlükəlidir. Əslində, mənim üçün "etnik millətçilik" deyilən bir nəsə yoxdur. Köklərə qayıdış, etnik özəlliklərə üstünlük verməyin adı millətçilik deyil, şovinizmdir. Bizim coğrafiyada əksər hallarda bu iki qavramın fərqi duyulmur. Qonşularımızda millətçilik adı altında çox zaman şovinistik görüşləri önə çəkirlər. Bunun ölkəmizə təsirsiz ötüşəcəyi mümkün deyildi, ona görə bizdə də bu yanlış qavramanın örnəklərini görə bilirik. Bu məsələdə Rusiya'nın ziyanlı təsiri lap çoxdur - bir tərəfdən yanımızda Ermənistan kimi qurumu yaradıb. Bizi tarixi torpaqlarımızdan qovub, soyumuzun və dilimizin adını zorla dəyişdirib, digər tərəfdən də Lenin'in siyasi lüğətə gətirdiyi "millət" sözünün yanlış yozumu bütün işləri konseptual səviyyədə qarışdırıb. Rusiya'dakı, Ermənistan'dakı, İranda'kı və potensial olaraq Gürüstan'dakı şovinizmə qarşı bizdə, cavab olaraq, şovinistik görüşlərin önə çıxması təəccüblü olmasa da, yolverilməzdir.
Biz qonşularımız kimi şovinist olmamalıyıq. Birincisi, artıq yazdığım kimi, çoxköklü toplum olduğumuza görə. İkincisi, şovinizmin gerilikçi bir düşüncə tərzi olduğuna görə. Üçüncüsü, ölkəmizin şəraitində bunun mümkünsüzlüyünə görə. Üçüncü səbəb heç gözəgəlimli deyil, əslində, onu yazmaya da bilərdim. Sadəcə biriləri şovinist olmağı seçmiş olarsa, uzaqbaşı kiçik bir sekta, marjinal bir qrup olaraq qalacaqlarını anlamalıdır.
2. Soyumuzun (etnik çoxluğun) adı nədir?
Keçən yazılarımın birini "Biz, Türklər..." sözlərilə başlamışdım. Ünvanıma gələn tənqidlərin xeylisi, guman edirəm, bu sözlərə görə olmuşdu. Çox adam elə bildi ki, mən bu sözlərlə ölkəmizin bütün əhalisini Türkləşdirmək iddiasındayam. Yazılarımdan bu cür nəticələrin çıxarıldığını görmək məni hər zaman çox üzür. Sözlərimi bəzən ehtiyatsız seçdiyimi qəbul edə bilərəm (bunun özü tənqidə layiq haldır), amma yalnız buna görə niyyət etmədiyim mənaların və özümə yaraşdırmadığım iddiaların adıma yazıldığını görəndə içimdən güclü etiraz doğur.
Belə bir münasibəti məni yaxşı tanıdığını və hətta mənə hörmət etdiyini deyən adamlardan görəndə lap mat qalıram. Mənim heç bir özəlliyim yoxdur - düşüncələrimdən başqa. "Düşüncələrimdən başqa" ifadəsini də uzağa aparıb, düşündəklərimin unikal olduğunu iddia edəcəksinizsə, onda sizə heç sözüm yoxdur. Düşündüklərim, təbii ki, unikal deyil. Mən də, hamı kimi, bildiklərimi oxuduğum kitablardan öyrənir, yaşadığım həyatdan götürürəm. Sadəcə onları öz bildiyim kimi, subyektiv varlığıma uyğun, süzgəcdən keçirir, içimdə əridirəm. Yoxsa, hər düşüncənin nə zamansa kiminsə tərəfindən öncədən düşünüldüyünü mən də bilirəm. Necə deyərlər, nihil novi sub Soli (Latıncadan dilimizə çevirməsi - Günəşin altında yeni bir nəsə yoxdur). Nə isə, məni tanımaq - düşüncələrimi bilmək deməkdir. Hər halda belə olmasını istəyirəm. Yoxsa, xasiyyət etibarilə heç də rahat adam olmadığımı bilirəm, ona görə yaxın əlaqələr qurmaqdan çəkinirəm (çox az sayda adamları çıxmaq şərtilə). Odur ki, məni tanıdığını iddia edən adamlar konkret bu mövzuda birdən-birə mənə, məsələn, "faşist" deyirsə, məni tanımadığını bildirmiş olur. Hələ faşizmin nə olduğunu bilmədiklərini demirəm.
Qayıdaq buradakı sualımıza - soyumuzun adı nədir. Söhbət, özümü də aid etdiyim etnik çoxluqdan gedir. Mənim üçün cavab aydındır - adımız Türk'dür. Dilimizin də adı elədir. Bundan öncəki yazımda "Biz, Türklər..." yazanda, mən ölkəmizin bütün əhalisini deyil, yalnız etnik çoxluğunu nəzərdə tutmuşdum. Odur ki, sözlərimdə digər etnik qruplara hörmətsizlik axtarmağın yeri yoxdur. Kim özünü Türk saymırsa, bu, onun öz işi, həm də haqqıdır.
Biz kişilikdən danışanda qadınlara qarşı ayrı-seçkilik etmiş oluruqmu? Feministlərə görə oluruq, amma onlar kiçik marjinal qrupdur. Qadınların arasında belə nüfuz toplamaqda çətinlik çəkirlər. 'Kişilik mövzusu' qadınlara qarşı hörmətsizlik, ayrı-seçkilik olmadığı kimi, 'Türklük mövzusu' da etnik azlıqlara qarşı yönəlmiş kimi görülməməlidir.
3. Etnik çoxluğun adını Türk qoymaqla, etnik azlıqlara təhlükə yaratmış oluruqmu?
Belə bir sual şəxsən mənim heç zaman ağlıma gəlməzdi, amma ünvanıma yazılmış tənqidlərin arasında buna işarə edənlər olmuşdu, ona görə cavab verməli oluram. Hansı təhlükədən söhbət gedir? Ölkəmizin Türk olmayan etnik qrupları öz aralarında və öz dillərində bizi onsuz da Türk adlandırmırmı? Elədirsə, niyə biz özümüzə Türk deyəndə qıcıq, ya da hətta təhlükə yaratmış sayılmalıyıq? Bir də, belə bir sualın qoyuluşu kökündən yanlışdır. Biz adımızı Türk qoymuruq, biz Türkük. Bu adı bizdən alıblar, biz onu özümüzə qaytarmaq istəyirik.
4. Biz nə vaxtdan Türk olduq? Bizim Orta Asiya'dakı xalqlarla nə əlaqəmiz var? Özümüzü Türk adlandırmaqla burada gəlmə olduğumuzu boynumuza almış olmuruqmu? Bəs, onda Ermənilər haqlı olur axı....
Bu sualların cavabını birdən verəcəyəm, ona görə onları birləşdirdim. Bu suallar Türk olmayan etnik qruplardan deyil, öz Türklüyünü unutmuş sadəlöhv soydaşlarımızdan gəlir. Niyyətlərinin təmiz olduğunu guman edirəm (belə bir gumanın öz üstünlükləri var). Bu adamların xeylisi (amma, şübhəsiz ki, hamısı deyil) "Rus sektoru"nda təhsil almışlardır. Rus təbliğatı bizi bizdən tam almasa da, içimizə xeyli şübhə toxumu sala bilib. Özüm bütün təhsilimi "Rus sektoru"nda aldığıma görə nə dediyimi yaxşı bilirəm. Milli təəssübkeşliyin formaşalmasıyla bağlı çox ciddi problem var orada. Amma, yazdığım kimi, problem bir tək "Rus sektoru"nda deyil. "Azərbaycan bölməsi"ni bitirənlərin də arasında bu sualların içində azmışlar var. Bildirdiyim kimi, onları qınamaqdan çox uzağam. Bununla belə, onların yanlış düşündüklərini də deməliyəm.
Bu sulların nədən təmiz niyyətlə verildiyini guman edirəm? Aralarında olan bəzi suallar bunu aydın göstərir. Əsas məsələ yerli/gəlmə söhbətindədir. Bəziləri qorxur ki, biz özümüzə Türk deməklə gəlməliyimizi vurğulamış oluruq və bununla Ermənilərə arqumentativ üstünlük qazandırmış oluruq. Doğrusu, mövzunun belə dərinliklərinə varmağı qarşıma qoyduğum məqsədlər baxımından gərəksiz sayıram. Mən məsələyə faktoloji deyil, normativ yanaşıram.
Biz hər zaman Türk olmuşuq, amma hər zaman burada olmamışıq. Mənim üçün bizim gəlməliyimiz qətiyyən problem yaratmır. Bir millətçi üçün işin bu tərəfinin heç bir dəyəri yoxdur. Amma şovinist üçün ola bilər. Millətçiliklə şovinizmin fərqləndirilməsi önəmini yuxarıda vurğuladığıma görə, yenidən bu məsələyə qayıtmaq istəmirəm.
Gəlmə olmağın heç bir zəif, əksik, ya da başqa xoşagəlməz tərəfi yoxdur. Əksər xalqlar əksər yerlərdə gəlmədir. Bəziləri digərlərindən öncə gəlib - tək fərq budur. Bunun üzərində siyasi arqument qurmaq millətçiyə yaraşmaz. Ayrıca, hər kəsin belə mövzularda özəl azadlığı var. Hətta BMT-nin Mülki və Siyasi Haqlar haqqında Anlaşmasının 27-ci maddəsi etnik kimliyi kollektiv haqq deyil, fərdi azadlıq sayır.
Ailənin də önəmi böyükdür. Məsələn, bizim ailədə bu mövzular çox danışılardı. Hələ Sovet zamanı (1972-ci ildə) babam mənə Erkin adını verəndə, bu ad ölkəmizdə oğlan uşaqlarına qoyulmurdu. Bugünədək yaşda özümdən böyük, ya da mənimlə həmyaşıd Erkin adlı Azərbaycanlıya rast gəlməmişəm. Sonradan bu ad ölkəmizdə yayılmağa başladı, bugün şəxsən tanıdığım, amma yaşda məndən kiçik olan Erkinlər var. Bu adın kökü coğrafi olaraq indiki Rusiya'nın ərazisi olan Yakutiya torpaqlarına gedib çıxır. Qədim Türk adıdır - "azad" deməkdir. Yakut adıdır, Yakutiya'dan enir aşağı, Orta Asiya'ya və orada geniş yayılır. Atamın adı Toğrul olub. Toğrul - Səlcuq adıdır, "şahin" (yırtıcı quş) deməkdir. Beləliklə, mənim öz adım və atamın adı buralara, müvafiq olaraq, Yakutiya'dan və Orta Asiya'dan gəlib. Soyadımın da tarixi mənə deyir ki, 17-ci yüzilliyin başlağıncında Şah Abbas Şahsevənlərə aid Qədirli tayfasını (Qaradağlı, Əhmədli və s. tayfalarla birlikdə) Ərdəbil'dən Quzey Azərbaycan'a köçürüb. Bir sözlə, bunları bir örnək kimi yazdım ki, şəxsən məndə "gəlmə kompleksi"nin olmadığını göstərim.
Gəlmə olanda nə olar? Buralara gəldiyimizdən bu yana ən azı min ildən çox zaman keçib. Bu qədər zamandan sonra "gəlmə" söhbətini etmək ciddi deyil. Üstəlik, biz elə-belə gəlmədik. Biz dövlətlər, imperiyalar qurduq. Amma bu, tamam başqa mövzudur, millətçiliklə heç bir əlaqəsi yoxdur.
5. Azərbaycanlı olmaq nə deməkdir?
Əslində, əsas problem buradadır. Bundan öncə yazdıqlarım giriş sayıla bilər. Oxucularımın dözümündən sui-istifadə etmək niyyətim yoxdur, amma mövzu gerçəkdən böyükdür. Mən qısa yazmağa çalışıram.
Bir millətçi üçün 'Azərbaycanlı' sözü heç bir etnik anlam daşımamalıdır. 'Azərbaycanlı' deyilən soykök yoxdur. Azərbaycan - yer adıdır. 'Azərbaycanlı' etnik deyil, milli kimlikdir. Bunu hər kəsin bilməsi gərəkdir. 1939-cu ilədək biz (etnik çoxluq) sovet pasportlarında Türk adlanırdıq. İkinci Dünya Müharibəsinin yaxınlaşdığını və bu müharibədə Türkiyə'nin Almaniya'ya tərəf olacağını guman etmiş Sovet rəhbərliyi bizim adımızdan Türklüyü zorla götürdü və bizi 'Azərbaycanlı' adlandırdı (etnik mənada).
Biz doğrudan da Azərbaycanlıyıq. Amma bu, bizim etnik deyil, milli kimliyimizdir. Azərbaycanlı olmaq - Azərbaycan vətəndaşı olmaqdır. Bundan başqa bu sözün tutarlı anlamı yoxdur. Güney Azərbaycan mövzusu burada diqqətdən qaçırılmış kimi görünsə də, məqsəd başqadır. Yazdığım kimi, millətçilik siyasi kimlik üzərində qurulur. Paspostlarınıza baxın. Orada İngilisçə vətəndaşlıq bölümündə nə yazılıb? Nationality - yəni, milliyyət. Amma söhbət etnik kimlikdən deyil, siyasi kimlikdən (vətəndaşlıqdan) gedir.
Bizdə 'Azərbaycanlı' sözü etnik mənada qavranıldığı üçün ortaya xeyli problem çıxır. Birisilə söhbətdə "mən Azərbaycanlıyam" dediyiniz zaman, cavab yerinə, məsələn, "mənsə Talışam/Ləzgiyəm/Kürdəm və s." eşidəndə dərin bir çaşqınlıq yaranır. Bununla etnik azlıqlar öz etnik kimliklərinə sığınaraq (buna tam haqları var), 'Azərbaycanlı' sözünü etnik kimlik səviyyəsinə endirmiş olurlar. Yaxşı, mən olum Azərbaycanlı, birisi də olsun, məsələn, Tat. Bəs, ikimiz bir yerdə nə oluruq? Yenə Azərbaycanlı? Alınmır axı. Paradoksal şəkildə belə çıxır ki, ikimiz bir yerdə olanda örnək kimi götürdüyüm xəyali Tat həmsöhbətim etnik kimliyindən imtina etmiş olur. Deməli, burada, ən azından diskursiv səviyyədə, dərin uyğunsuzluq var. Şovinistlər bu uyğunsuzluğu görməyə bilər, hətta ondan yararlanmaq da istəyə bilər. Amma millətçi belə yanlışı etməməlidir. Millətçi üçün 'Azərbaycanlı' sözü etnik kimliyindən asılı olmamalıdır. Ayrılıqda biz Türk, Talış, Tat, Ləzgi, Kürd və s. qruplarıq. Bu, bizim etnik kimliyimizdir. Amma birlikdə biz Azərbaycanlıyıq. Bu da bizim siyasi kimliyimiz, millətimizdir. Mənim millətçiyim budur.
Etnik azlıqlar bilməlidir ki, onların haqları etnik çoxluğun adı özünə qayıdandan sonra daha yaxşı qorunacaq (gerçəkləşəcək).
6. Dilimizin adı nə olsun?
Yenidən eyni mövzuya qayıtmış kimi görünsəm də, dilimizi Türk dili sayıram. Ruslar vaxtilə "турки" və "тюрки" bölgüsünü yaratmışlar (imperial məqsədləri üçün). Bizim dildə "ю" hərfi yoxdur. Bizim üçün bu bölgü anlamsızdır. Biz Türkük, dilimiz də Türk dilidir. Bəli, Türkiyə'dəki Türkçədən fərqlənir, amma tərcüməsiz ünsiyyətə mane olacaq bir fərq deyil. Dilimizi Türk dili adlandırmaqla dilimizdə olan Ərəb və Fars sözlərə qarşı aşağılayıcı yanaşmaya varmağın da yeri yoxdur. Doğrudur, Türk köklü söz olan yerdə, Ərəb və Fars sözündən istifadə edilməməsi arzulanır, amma bununla bağlı siyasət yürütməyi kimsə təklif etmir. Bizim dil, xüsusən Fars dilindən götürülmüş sözlərlə daha da zəngindir. Bununla belə, dilimiz Türk dilidir.
Baxın, İngilis dilinin təxminən 60% Fransız mənşəli sözlərdən ibarətdir. Bunun tarixi səbəbləri var - Normanlardan başlamış, sonradan Plantagenet sülaləsinin 3 əsrlik hakimiyyəti nəticəsində İngilis dili Fransız dilinin güclü təsiri altında olmuşdur. İngilis dilinin yalnız 20% Anqlo-Sakson köklü sözlərdən ibarətdir. Digər 20% - Latın dilindən götürülmə sözlərdir. Bununla belə, kimsə İngilis dilinə Britaniya Fransızcası deməyib heç zaman. Bizim dilin Türklüyü İngilis dilinin Anqlo-Saksonluğundan müqayisə olunmayacaq dərəcədə çoxdur. Niyə bizim dilə Azərbaycan Türkçəsi deyilməlidir? Bu, dilçilik mövzusu deyil. Mən buna siyasi gözlə baxıram. Dilimizin çəkinmədən Türk dili adlandırılmasının tərəfdarıyam.
Bəlkə, başqa şərtlər altında bunları yazmazdım, amma məni "Türkün məsəli/sözü" kimi aşağılayıcı təqdimatlar çox üzür. Soxmaq, itələmək, basmaq, çalmaq və s. kimi sözlərin bədii lüğəti mənası aydın olmasına baxmayaraq, bu sözlərin söyüş mənasında qavranıldığını guman edərək, "Türkün məsəli/sözü" ifadəsini işlətməklə, hələ bir üzr də istəyərək, danışası hala niyə düşməliyik? Kimin ağlına söyüş gəlirsə, bu, onun düşüncə tərbiyyəsi problemidir, dilin problemi deyil.
7. Hər işimiz düzəldi, qaldı bir Türklüyümüz?
Belə bir irad da var. Şəxsən mənə burası çox gülməli gəlir. Əlbəttə, mən siyasi, iqtisadi, sosial problemlərin içində belə mövzuları açmağın çətinliyini anlayıram. Mən tələsmirəm, kimsəni də tələsdirmirəm. Mövzunun çox həssas olduğunu yaxşı bilirəm. Ehtiyatlı yanaşmanın önəmini də başa düşürəm. Bununla belə, bu iradı qəbul edə bilmirəm. Bütün problemlərlə eyni adamlar məşğul olası deyil ki. Yəni, bu iradın doğruluğunu guman etsək, belə çıxır ki, eyni adamlar, məsələn, öncə kanalizasiyanı düzəldəcək, sonra da dilimizi. Gülməlidir, deyilmi?. Belə olmayacaq, təbii ki. Hər işin öz ustası olacaq və bütün işlər zamanında görüləcək.
P.S. "Millət və din" mövzusu qaldı, onu da sonra, ayrıca yazaram. Onsuz da bu yazı uzun alındı.
